Ontstaan van gong kebyar
Gong kebyar ontstond rond 1915 in Noord-Bali en groeide snel in populariteit over het hele eiland. In die tijd was de gong pelegongan het meest gehoorde ensemble, en hiervoor ontstonden continu nieuwe composities. Veel gong pelegongan en gong gedé orkesten zijn in de beginperiode omgebouwd tot gong kebyar. Hiervoor werden de toetsen omgesmolten waardoor het oorspronkelijke instrumentarium verloren ging.
Kenmerkend voor de nieuwe muziekstijl waren de contrasten in dynamiek en tempo. De naam kebyar betekent letterlijk ‘(bliksem)flits’, en verwijst naar deze contrasten, en meer specifiek naar bepaalde passages waarbij de vaste gongstructuur tijdelijk wordt losgelaten en de melodie zeer grillig wordt met plotselinge veranderingen in tempo en dynamiek.
Oudere muziekgenres
Gong kebyar is in het begin van de twintigste eeuw ontstaan uit een aantal muziekvormen die destijds in zwang waren.
Gong gedé – Dit type instrumenten werd gebruikt als begeleiding van rituele dansen voor mannen en bij officële staatsgelegenheden. De muziekstijl, lelambatan genaamd (van lambat – langzaam), klinkt plechtig en gedragen. Kenmerkend zijn de trompong (solo-instrument met gestemde ketels), de kendang cedugan (trommels die met een stok worden bespeeld) en de ceng-ceng kopyak (koperen handbekkens). De oorspronkelijke instrumenten komen tegenwoordig nog maar weinig voor. De meeste gong gedé instrumenten komen in gewijzigde vorm voor in een gong kebyar orkest. De instrumenten zijn gestemd volgens de vijftoonse pelog selisir modus.
Gambuh – Dit is één van de oudst bekende genres van Bali. Gambuh is een opera-achtig genre dat episodes uit de Malat verhaalt, een reeks vertellingen over de avonturen van de Oost-Javaanse prins Panji. Het orkest bestaat uit fluiten, trommels, gongs en een aantal andere percussieinstrumenten. De suling (fluiten) zijn de enige melodische instrumenten en vallen op door hun lengte. De instrumenten zijn gestemd volgens de zeventoonse pelog toonschaal.
Semar pagulingan – Deze muziek werd in de koninklijke hoven gespeeld, naar wel wordt beweerd tijdens het liefdesspel van de koning. Semara is de naam van de liefdesgod, pagulingan is afgeleid van een woord voor slaapkamer. Het instrumentarium heeft een zeventoonse pelog stemming, maar muziekstukken zijn altijd vijftoons. Op het instrumentarium kunnen daarom composities in verschillende modi (patet, zie les 2) worden gespeeld. Een trompong die de basismelodie omspeelt is een kenmerkend onderdeel van het orkest.
Pelegongan – In de ontstaansperiode van gong kebyar was deze muziek- en dansstijl populair in het midden en zuiden van Bali. Het pelegongan-repertoire is grotendeels opgenomen in dat van de gong kebyar. De dansen van de pelegongan zijn gerelateerd aan de legong kraton vrouwendansen die waarschijnlijk uit de gambuh zijn ontstaan. De meest voorkomende vertelling is die van de koning van Lasem uit de Malat verhalencyclus. Het instrumentarium is grotendeels gelijk aan dat van de semar pagulingan, met als belangrijkste verschil dat de trompong vervangen wordt door twee gender rambat. De instrumenten zijn gestemd volgens de vijftoonse pelog selisir modus.
Andere muziekgenres
Een aantal andere muziekgenres die nog steeds regelmatig worden uitgevoerd heeft het gong kebyar repertoire verder beïnvloed.
Angklung – Deze muziekvorm wordt bij rituele ceremonies gespeeld en is zuiver instrumentaal, hoewel dansen soms worden aangepast voor een angklung-ensemble. Angklung-orkesten zijn bijna altijd te vinden op een crematieplaats tijdens een crematieceremonie. De instrumenten zijn viertoons en gestemd volgens de slendro toonschaal.
Gambang – Gambang is onder andere te horen tijdens de voorbereidingen van een crematie. Kenmerkend zijn de gambang met houten toetsen die elk met vier stokken worden bespeeld, en de saron met metalen toetsen die met twee houten hamers worden geslagen. De melodie van de saron wordt in een opvallend 3+5 metrum gespeeld (in onderstaande opname vanaf tijdstip 0:20 te horen). De instrumenten zijn gestemd volgens de zeventoonse pelog toonschaal.
Gender wayang – Deze muziek vormt de vaste begeleiding van wayang schaduwspelen en van diverse religieuze rituelen. Een ensemble bestaat uit vier gender. De instrumenten zijn gestemd volgens de vijftoonse slendro toonschaal. De muziek is vaak complex en heeft geen vaste maatvoering of cyclische structuur.
Joged – Deze dansvorm wordt door één of meer vrouwen uitgevoerd. Voorheen was deze dans aan de hoven te zien, tegenwoordig wordt hij meestal als volksvermaak op straat uitgevoerd, bijvoorbeeld als onderdeel van een huwelijksfeest. De danseres nodigt mensen uit het publiek uit om met haar te dansen, wat voor veel hilariteit zorgt. De dansbewegingen zijn afgeleid van de legong-dansstijl. De melodische instrumenten hebben bamboe-klankbuizen en zijn volgens de vijftoonse slendro toonschaal gestemd.
Gong kebyar stijlen
Onderstaande tabel is ontleend aan het boek Gamelan Gong Kebyar (Michael Tenzer, 2000) en laat verschillende gong kebyar stijlen zien, opgedeeld naar het genre waarop zij gebaseerd zijn.
Oorspronkelijk genre | Instrumentaal & Vocaal | Theater en dans |
---|---|---|
Gong gedé | – Tabuh lelambatan – Balaganjur |
– Topeng – Baris – Rejang / gabor / mendet |
Pelegongan, gambuh en semar pegulingan | (komt weinig voor) | – Legong keraton – Calonarang en Barong – Jauk en Telek – Rejang / gabor / mendet – Arja en prembon |
Kebyar | – Tabuh kreasi baru – Kreasi lelambatan – Gegitaan (vocaal) – Sandya gita (vocaal) – Kreasi beleganjur |
– Tari Lepas – Sendra tari – Drama gong |
Hieronder volgen voorbeelden van composities voor een aantal stijlen. Alle genoemde composities maken deel uit van het repertoire van Swara Santi. Hiervan is muzieknotatie en meestal ook beeld- of geluidsmateriaal beschikbaar op de Studiemateriaal pagina.
Stijl / Genre | Voorbeelden |
---|---|
Tari Topeng (maskerdansen) | Topeng Tua Tabuh Topeng Sidakarya Jauk Topeng keras |
Tari lepas (‘losse’ dansen, geen onderdeel van een verhalende vertoning) | Panyembrama Cendrawasih Manuk Rawa Puspa Wresti Nelayan |
Tabuh kreasi baru (nieuwe composities in een ‘vrije’ stijl) | Murniati Tabuh Telu |
Gambang | Gambangan |